خاك پوششي قارچ دكمه اي يكي از اساسي ترين و مهم ترين، اجزاي مورد نياز براي پرورش قارچ دكمه اي است؛ زيرا اسپان قارچ، پس از رشد در ميسيليوم، ادامه رشد خود را در خاك انجام مي دهد و خاك علاوه بر اينكه تكيه گاه قارچ براي ادامه رشد است، نقش تامين كننده موادغذايي براي قارچ را نيز دارد. در اين مقاله به مزاياي خاك پوششي قارچ دكمه اي و اهميت آن براي قارچ مي پردازيم.

تعريف خاك پوششي قارچ دكمه اي

بستر غذايي قارچ دكمه اي از دو لايه عمودي تشكيل شده اسـت، لايه اول كمپوست و لايـه دوم و فوقاني خـاك پوششـي مي باشد خاك پوششي يكي از مهم ترين فرآيندهاي پرورش قارچ يعني تكميل فاز زايشي مي باشد زيرا رشد زايشي و ميوه دهي قارچ دكمه اي در خاك پوششي انجام مي شود. يكي از شرايط لازم جهت شكل گيري اندام باردهي قارچ، وجود نوعي باكتري خاص است به نام (Pseudonionas) سودوموناس در خاك پوششي قارچ دكمه اي است.

اهميت خاك پوششي قارچ دكمه اي

وقتي پرورش دهندگان قارچ از مشكلاتشان سخن مي گويند موضوعات مورد بحث معمولاً كمپوست، بذر يا دماي محيط است. براي مثال قارچ ها به خوبي رشد نمي كنند يا در برداشت دوم قارچ ها بسيار كوچك شده و يا علائمي از تغيير رنگ در آنها ديده مي شود. در بيشتر موارد به بذر و كمپوست توجه بيشتري شده و از خاك پوششي غفلت مي شود. از آنجا كه خاك پوششي در بالا بردن توليد در واحد سطح و كيفيت نقش مهمي دارد، غفلت از آن هدر دادن فرصت است. در بسياري از موارد اگر خاك پوششي به خوبي انتخاب شود، كمپوست بسيار حاصلخيزتر مي شود. نوع خاك پوششي نيز در اندازه قارچ ها تاثير گذار است و تاثير عمده اي در رشد و قيمت تمام شده دارد. كيفيت و تركيب مناسب و درست خاك پوششي در سلامت و كيفيت قارچ و همچنين اقتصاد و تجارت پرورش قارچ بسيار مهم و حياتي است.

همه از عملكرد كمپوست، تهيه رطوبت و مواد مغذي براي قارچ ها و تقويت آن ها اطلاع دارند. خاك پوششي نبايد هيچ ماده مغذي داشته باشد. همه مواد مغذي بايد از كمپوست تامين شوند. خاك پوششي حفظ و نگهداري رطوبت و گازهاي كمپوست را كه مورد نياز قارچ هاست بيمه و رطوبت مورد نياز را طي تبخير تامين مي كند و باعث مي شود تا دماي كمپوست بهتر تعديل شود. همچنين خاك پوششي مانند بافر براي رشد قارچ ها عمل مي كند. اين بافر بايد ظرفيت زيادي حدود دو ليتر آب مورد نياز براي تهيه يك كيلوگرم قارچ را داشته باشد كه يك ليتر آن جذب شده و يك ليتر ديگر براي تبخير لازم است. براي توليد ۱۴ كيلوگرم قارچ، در متر مربع به اندازه ۲۵-۲۸ ليتر آب جهت رشد مورد نياز است. در برداشت اول، بخش عمده اي از سطح بستر، كمپوست و خاك پوششي است. برداشت هاي دوم و سوم را عموماً از كمپوست مي گيرند تا خاك پوششي. در اين برداشت ها، براي آب رساني، خاك پوششي مرطوب مورد نياز است. بنابراين حفظ و نگهداري رطوبت توسط خاك پوششي ضروري است.

خاك پوششي لايه محافظي براي كمپوست تشكيل مي دهد و به كمپوست كمك مي كند تا رطوبتش را حفظ و از آن در مقابل بيماري ها محافظت كند. اين نشان مي دهد كه خاك پوششي واقعي بايد تميز و عاري از بيماري باشد. اگر خاك پوششي توسط تهيه كنندگان قابل اطمينان تامين شود، در اين زمينه مشكلي پيش نمي آيد اما اين به آن معني نيست كه خاك پوششي هنگام استفاده هميشه عاري از بيماري باشد.

اگر خاك پوششي به مدت طولاني در مزرعه يا محيطي بيمار تهيه شود، مي تواند بذرها را به صورت گسترده اي آلوده كند و پس از مدتي نتايج مصيبت باري در بر داشته باشد.

تاثير خاك پوششي بر قارچ ها

همانطور كه گفته شد، نوع خاك پوششي تاثير زيادي در وزن، اندازه و چگونگي گسترش قارچ در بستر دارد. مي توان به سادگي گفت هرچه ساختار خاك پوششي سنگين تر باشد، قارچ هاي سنگين تري خواهيم داشت.

در خاك پوششي سنگين از تعداد قارچ ها كاسته مي شود. وقتي رشد ميسيليوم در خاك پوششي سنگين كم شود، رشد آن ضخيم تر و بزرگ تر مي شود. در اين نوع خاك پوششي، رشد به گونه اي است كه خاك به طور كامل با ميسليوم كلونيزه نمي شود بنابراين با سرعت كمتري خشك مي شود. از آنجايي كه ميزان ميسيليوم كمتر است، ته سنجاق هاي كوچك (اندام هاي زايشي) كمتري شكل مي گيرد. وقتي ميسيليوم در بستري با ساختار پوششي نامناسب موجود باشد، اندام هاي زايشي به ميزان كافي رشد نمي كنند.

براي انتخاب خاك پوششي بايد موارد زير مورد توجه قرار گيرد:

• قارچ را چه اندازه اي مي توانم برداشت كنم؟
• در هر مترمربع چه مقدار قارچ مي توانم برداشت كنم؟
• در برداشت اول، خاك پوششي چه ميزان بايد پخش شود؟
• آيا دستگاه تنظيم دما و رطوبت سالن، به درستي عمل مي كند تا تبخير مداوم انجام شود؟
• چه نوع خاك پوششي با شرايط سالن و ماشين آلات آن متناسب است؟

يك عامل مهم در خاك پوششي، يكنواختي ساختار و منبع ثابت آن است. خاك پوششي ناهمگن، كاملآً غيرقابل قبول است. در سال هاي اخير، ساختار خاك پوششي به طور چشمگيري اهميت يافته است. براي قارچ هايي با كيفيت خوب، تبخير مداوم و يكنواخت ضروري است و اين تنها در صورتي امكان پذير است كه خاك پوششي به اندازه كافي الياف بلند داشته باشد. اين الياف خلل و فرج خاك پوششي را حتي بعد از آبياري سنگين حفظ مي كنند. آب دهي زياد براي افزايش عملكرد ضروري است.

متاسفانه ناهمگني ساختار خاك پوششي نقطه ضعف بيشتر انواع خاك هاي توليد شده در ايران است. براي ساخت خاك پوششي از كود گياهي (هوموس) سياه سبك، كود گياهي (هوموس) روشن و يا هوموس سطحي زمين نبايد استفاده كرد.

الياف آسيب ديده نمي توانند اب زيادي جذب كنند و به سرعت خشك مي شوند. نتيجه آن كه خاك پوششي به سرعت آب را جذب مي كند، اما به همان سرعت آب را از دست مي دهد. ساختار خاك پوششي خيلي نرم نيز مناسب نيست. خاك پوششي با ساختار خيلي نرم، سطحي بسيار صاف بدون هيچ فاصله و شكافي مي سازد. اين به آن معني است كه رشد و گسترش مناسب روي خاك پوششي نرم و صاف مشكل تر است و در نتيجه، كيفيت قارچ ها و تعداد دفعات برداشت كاهش و هزينه برداشت افزايش خواهد يافت. اين حالت معمولاً در سومين دوره برداشت رخ مي دهد.

خاك پوششي و آبياري

در زمان خاكدهي، پرورش دهندگان قارچ بايد تصميم بگيرند كه چه نوع خاك پوششي براي پرورش مناسب و بهترين انتخاب است و در حال حاضر چه قارچي از نظر كيفيت و اندازه مورد تقاضاي بازار است. اگر قارچ هاي بزرگ (۵۰-۶۰ ميلي متر) مدنظر باشند، خاك پوششي سنگين تر بهترين گزينه است. اگر تقاضاي بازار قارچ هاي كوچك تر (۳۰-۴۰ ميلي متر) باشد، پرورش دهندگان قارچ مي توانند از خاك پوششي كمي نرم تر استفاده كنند. به خاطر داشته باشيد كه اگر اين كار به صورت مكانيكي انجام شود، ساختار آن در طي پوشش نرم تر خواهد شد، پوشش دستي خاك براي ساختار آن بهتر است، اما اين روش براي خاك پوششي سنگين مشكل است.

درست بعد از پوشش پرورش دهندگان مي توانند خاك پوششي را به صورت اسپري، آبياري كنند تا رطوبت آن به سطح مناسب برسد. منتظر نمانيد تا ميسيليوم كمپوست به داخل خاك پوششي نفوذ كند، در غير اينصورت اين خطر وجود دارد كه يك لايه نازك از ميسيليوم خاكستري، در لايه هاي پاييني خاك پوششي شكل بگيرد كه مي تواند بعداً مشكل ساز شود. مي توانيد در روز اول (روز پوشش) آبياري به صورت اسپري را تا زماني كه به كمپوست برسد، به تاخير بياندازد. معمولآً بهتر است اسپري را تا اندازه اي كه كمپوست خشك بماند ادامه دهيد تا جريان آب به داخل كمپوست نفوذ كند. اگرچه اين امر تنها با كمپوست فاز سه ممكن است كه رطوبت آن بيشتر از ۶۵% نيست. عمل لقاح در بلوك هاي اتاق هاي رشد معمولاً در رطوبت ۶۵-۶۷ درصد اتفاق مي افتد. اين بدين معني است كه آبرساني مازاد به كمپوست از طريق خاك پوششي ضرورتي ندارد. اگر كمپوست به طور متوسط تلقيح شود، آن وقت بايد احتياط كرد. اين نوع كمپوست مي تواند آب را جذب كند و اين امر نبايد اتفاق بيفتد. در روز دوم با احتياط بيشتري آبياري انجام مي شود و بعد از آن ميسيليوم شانس بهبودي دارد. از روز سوم مي توانيد آبياري به صورت اسپري را دوباره شروع كنيد، اما مقدار آن را كاهش دهيد تا ميزان ميسيليوم هدر رفته كاهش يابد. بدين معني كه خاك پوششي از ابتدا رطوبت مناسب دارد. در روزهاي آخر، آبياري تنها به ميزاني لازم است تا رطوبتي كه از طريق تبخير از دست رفته را جايگزين كند.

در هنگام آبياري مراقب باشيد كه آبياري را با فشار مناسب انجام دهيد. فشار بيش از حد ذرات نرمم گياهي (هوموس) خاك پوششي را به بيرون مي ريزد و يك لايه سله بسته و رسوبي در قسمت بالاي خاك پوششي ايجاد مي كند. بعدها اين باعث ايجاد مشكلاتي در ته سنجاق گرد (پين هدينگ) و رشد قارچ مي شود.

نتيجه گيري

افزايش رقابت و قيمت پايين قارچ ها باعث مي شود كيفيت خاك پوششي كمتر در نظر گرفته شود و اين عاملي بازدارنده براي رسيدن به محصول خوب است. يكي از بحث هايي كه اغلب شنيده مي شود اين است كه در ايران خاك پوششي بسيار گران است اما اين را به ياد داشته باشيد كه خاك پوششي خوب، محصول با كيفيت بهتر و برداشت بيشتري مي دهد، پس منطقي است كه خاك پوششي خوب كمي گران تر باشد. براي بسياري از پرورش دهندگان قارچ زمان آن است كه اين جنبه از كارشان را به صورت جدي بازنگري كنند. در غير اينصورت بسياري از مزارع پرورش قارچ، شانس اصلاح و افزايش سود را از دست مي دهند.