خاكدهي بستر كشت (Casing)

زمان اعمال خاك پوششي موقعي است كه ميسليوم به خوبي در كمپوست رشد كرده است كه معمولاً ۱۴ تا ۱۷ روز پس از مايه زني است. قبل از اعمال خاك پوششي، كيفيت كمپوست بايستي به صورت عيني بررسي شود و حضور مناطق مشكل‌دار چك شود.

ضرورت خاكدهي

پوشش سطح بستر كشت با خاك يكي از مراحل مهم در فرآيند توليد قارچ دكمه‌اي است. استفاده از خاك پوششي در حقيقت براي تبديل مرحله رويشي به مرحله زايشي بسيار ضروري است. پوشش بستر كشت با لايه‌اي از خاك پوششي به عمق ۳.۵ تا ۴.۵ سانتي متر ميكروكليماي ويژه ايجاد مي‌كند كه به توليد اجسام ميوه‌اي كمك مي‌نمايد. اين لايه از نظر خصوصيات تغذيه‌اي با كمپوست متفاوت است. خاك پوششي مي‌تواند مقدار زيادي آب در خود ذخيره كند و در موقع لزوم آن را در اختيار ميسليوم قرار دهد. علاوه بر اين، محيط ويژه‌اي در لايه خاك پوششي بوجود مي‌آيد كه براي توليد ميسليوم قارچ و همچنين ميكروارگانيسم‌هاي مورد نياز براي ميوه‌دهي قارچ مطلوب مي‌باشد. برخي از دلايل لزوم استفاده از خاك پوششي عبارتند از:

۱. خاك پوششي هيچ گونه غذايي براي ميسليوم قارچ دكمه‌اي فراهم نمي‌كند. لذا زماني كه ميسليوم قارچ دكمه‌اي با محيط فاقد مواد غذايي مواجه شود، توليد اندام باردهي تحريك مي‌شود.

۲. خاك پوششي رطوبت لازم را براي ميسليوم فراهم مي‌كند و از هدر رفتن رطوبت نيز جلوگيري مي‌نمايد. تحقيقات نشان داده است كه يك رابطه معني داري بين سطح تنش رطوبتي در خاك پوششي و تشكيل اندام باردهي وجود دارد. يك لايه خشك يا شور، مي‌تواند توليد را متوقف كند، درحاليكه تنش رطوبتي كم، تشكيل اندام‌هاي باردهي را بيشتر مي‌كند. توليد اندام باردهي در بستر كشتي كه خاك پوششي ندارد انجام نمي‌شود چرا كه تنش رطوبتي در سطح چنين بستر كشتي، بسيار بالا است.

3. خاك پوششي باعث استقرار اندام‌هاي باردهي مي‌شود.

4. ميكروارگانيسم‌هايي در خاك پوششي وجود دارند كه باعث فعال شدن ژنهاي عامل توليد اندامهاي زايشي مي‌شوند. گروهي از اين ميكروارگانيسم‌ها باكتري‌هايي از جنس سودوموناس (Pseudomonas putida)) مي‌باشند. بنابراين در هنگام پوشش بستر كشت بايستي از خاكي استفاده نمود كه تمامي‌چهار هدف گفته شده در بالا را برآورده سازد.

تصوير زير بستر آماده براي خاكدهي را نشان ميدهد. اين تصوير را يكي از همكاران در يكي از گروههاي مرتبط با توليد قارچ گذاشته بودند.

اثر خاك پوششي بر قارچها

نوع خاك پوششي اثر زيادي بر وزن قارچ و اندازه آن دارد. هر چه بافت خاك سنگين تر باشد، وزن قارچ‌ها سنگين تر خواهد بود. در خاك سنگين تعداد قارچها در واحد سطح كاهش پيدا مي كند، چون ميسليوم كمتري در خاك سنگين رشد مي كند. خاك سنگين به طور كامل توسط ميسليوم قارچ كلونيزه نمي شود. در نتيجه خاك ديرتر خشك مي شود. وقتي كه ميسليوم كمتري در خاك وجود داشته باشد، تعداد ته سنجاقي هاي كمتري در واحد سطح تشكيل مي شود.
از طرف ديگر در خاكهاي سبك، تعداد ته سنجاقي هاي زيادي در واحد سطح تشكيل مي شود. مهمترين مشكل تعداد قارچ زياد در واحد سطح اين است كه همه آنها به قارچ كامل تبديل نمي شوند و پين مردگي زياد مي شود. نكته مهم در انتخاب خاك پوششي اين است كه هميشه بافت آن ثابت باشد. يعني هر دفعه از يك تركيب جديد استفاده نشود چون با تغيير بافت و ظرفيت نگهداري آب آن، نحوه مديريت آن تغيير مي كند كه موضوعي مشكل ساز خواهد بود.
براي توليد قارچهاي با كيفيت، ثبات ميزان تبخير از خاك پوششي لازم است. زماني اين ثبات حاصل مي شود كه خاك پوششي به اندازه كافي حاوي فيبرهاي بلند باشد. اين فيبرها مانع از به هم پاشيدگي بافت خاك بعد از آبياري مي شوند. در خاك پوششي خشك، ميسليوم هاي ضعيف بهتر رشد مي كنند كه خصوصيت مطلوبي نيست. ولي در خاك مرطوب بيشتر ميسليومهاي قوي رشد مي كنند. اگر خاك پوششي خيلي ريز باشد (شني)، ميسليوم ها همه فضاي خاك را پر مي كنند و جايي براي ذخيره آب باقي نمي گذارند.
آزمايشات نشان داده است كه در خاك پوششي باكتريهايي هستند (سودوموناس پوتيدا)كه موجب القاي پين دهي در ميسليوم‌ها مي شوند. البته نقش هاي ديگري هم براي آن در نظر گرفته‌اند. بنابراين خاك پوششي را بهتر است استريل نكنيم ، بلكه پاستوريزه كنيم تا جمعيت اين باكتريهاي مفيد كاملا از بين نروند.

سرمايه لازم براي ورود به صنعت پرورش قارچ

اولين سوالي كه ممكن است به ذهن يك علاقمند پرورش قارچ براي ورود به اين صنعت برسد هزينه لازم براي شروع كار است، البته براي تاسيس يك كارگاه خانگي و زيرپله اي مي توان با سرمايه ۱٫۵ ميليون توماني هم پرورش قارچ را آغاز كرد اما دبير انجمن توليدكنندگان قارچ خوراكي كشور، چندان با اين نوع سرمايه گذاري ها موافق نيست و مي گويد: كارگاه ها يا سالن هاي زيرزميني و زيرپله اي محكوم به شكست هستند كه علت آن هم، نوسانات بازار و قيمت بالاي تمام شده توليد قارچ است كه موجب ورشكستي صاحبان اين كارگاه ها مي شود.

به گفته حبيب الله عظيمي، براي فعاليت تنها دو سالن توليد و پرورش قارچ، نياز به يك سيستم سرمايشي با قيمتي حدود ۱۵ ميليون تومان است ضمن اينكه، تجهيزات ديگري هم براي پرورش قارچ مورد نياز است كه حجم سرمايه گذاري در زمينه قارچ را افزايش مي دهد.

اين فعال حوزه توليد قارچ، معتقد است كه علاقه مندان به توليد قارچ براي آغاز به كار بايد به دنبال تاسيس كارخانه هايي با ظرفيت بالاي ۲۰۰ تن كمپوست(بستررويش قارچ) باشند تا فعاليت آنها به صرفه باشد.

وي درباره حجم سرمايه گذاري براي توليد و پرورش قارچ مي گويد: براي كارخانه اي با ظرفيت ۲۰۰ تن كمپوست نياز به زميني با وسعت ۲ هزار متر مربع است كه پيشنهاد مي شود كارخانه در زميني با مساحت ۴ هزار مترمربع تاسيس شود تا امكان توسعه كارخانه در سال هاي آينده وجود داشته باشد.

عظيمي در ادامه تصريح مي كند: علاوه بر زميني با وسعت زياد، كارخانه بايد چاه آب يا حقابه داشته باشد كه با در نظرگرفتن اين شرايط، براي آغاز به كار و فعاليت در حوزه توليد قارچ بايد سرمايه اي در حدود ۲ ميليارد تومان داشته باشيد.

دبيرانجمن پرورش قارچ، بيان مي كند: وزارت جهاد كشاورزي، مجوز آغاز به كار سالن هاي توليد قارچ ۲۰۰ تني را مي دهد اما براساس آمار به دست آمده از كارگاه هاي توليد قارچ، صرفه اقتصادي در سالن هاي با ظرفيت ۴۷۵ تا ۵۰۰ تن است و توليد قارچ با ظرفيت كمتر، چندان به صرفه نيست.

ارائه مشوق هاي مالي براي توليدكنندگان

تأمين سرمايه ۲ ميليارد توماني براي ورود به صنعت پرورش قارچ براي بسياري ازعلاقه مندان بالاست البته وزارت جهاد كشاورزي از اين توليدكنندگان حمايت كرده و تا حدودي به آنها كمك مي كند. به گفته دبيرانجمن پرورش قارچ، وزارت جهاد كشاورزي به فعالاني كه ۲۰ درصد ازحجم سرمايه گذاري را در چنته داشته باشند تسهيلات بانكي ارائه مي دهد كه سود اين وام هم حدود ۱۸ درصد است.

مسير توليد و پرورش قارچ

پس از اينكه حجم سرمايه گذاري براي ورود حرفه اي به صنعت توليد قارچ مشخص شد بايد چگونگي توليد اين خوراكي پرطرفدار، زمان كشت و حجم توليد آن تعيين شود، قارچ در بستري پرورش مي‌يابد كه به آن «كمپوست» مي گويند.

كمپوست نوعي كود گياهي به حساب مي‌آيد كه تركيبي از كاه و كلش است و به طور متوسط از هر تن كمپوست، مي توان حدود ۱۵۰ تا ۳۰۰ كيلو قارچ بدست آورد كه بازدهي كارگاه بستگي به تجهيزات و تجربه توليدكننده دارد.

سوالي كه ممكن است پس از تعيين ميزان بازدهي هر تن كمپوست، به ذهن خطور كند اين است كه آيا پس از هر بارچينش قارچ، بايد كمپوست جديد خريداري شود، كه پاسخ اين سوال خير است، زيرا ازهر بلوك كمپوست تا سه چين برداشت مي شود و كمپوست تا سه بار قدرت باردهي دارد؛ البته بايد اين موضوع هم در نظر گرفته شود كه قيمت هر تن كمپوست بين ۴۷۰ تا ۵۶۰ هزارتومان است.

مراحل توليد قارچ

براي پرورش قارچ به يك سالن نياز است كه اندازه آن بسته به ميزان توليد قارچ متفاوت است اما به طور ميانگين، يك سالن ۴۰ متري براي پرورش پنج تن قارچ كفايت مي كند، علاوه بر فضايي براي پرورش، نياز به اقداماتي از جمله عايق كاري سالن براي جلوگيري از اتلاف گرما و سرما، قفسه‌بندي و … است.

پس از تهيه تجهيزات، بايد موارد ذيل به ترتيب اجرايي شود:

۱)ضدعفوني كردن سالن

۲) ورود كمپوست به سالن و چيدن آن در قفسه ها

۳) ميسليوم راني (پنجه دواني)

۴) بريدن كيسه هاي روي بلوك‌ها و تخته كوبي (تخت كوبي)

۵) خاكدهي و آبياري خاك

۶) انداختن روزنامه روي بستر و مرطوب نگه داشتن آنها

۷) رافلينگ (پنجه كشي)

۸) برداشتن روزنامه ها و شوكدهي روز اول

۹) شوكدهي روز دوم

۱۰) شوكدهي روز سوم

۱۱) فلش يك (اولين محصول دهي)

۱۲) فلش دو (دومين محصول دهي)

۱۳) فلش سه (سومين محصول دهي)

۱۴) تخليه كمپوست و نظافت

در اين ميان، توضيح برخي اصطلاحات مربوط به پرورش قارچ ضروري است، به عنوان نمونه در مرحله سوم(ميليسيوم راني)؛ ميسليوم به تارهاي نازك سفيدي گفته مي شود كه از بذر قارچ رشد ميكند ودر تمامي كمپوست حركت كرده و آن را بعد از مدتي يكدست سفيد مي كند.

در مرحله ۴ كه تخته كولي يا تخت كوبي است، كيسه هاي روي كمپوست ها را مي بريم و سطح روي بلوك هاي كمپوست را مي كنيم و با يك تخته يا ماله بنايي دوباره آنها را صاف مي كنيم. در مرحله ۵ ، بعد از اينكه كمپوست كامل با ميسليوم سفيد شد روي آن را با لايه اي از خاك مخصوص به نام پيت به ضخامت ۴ سانتيمتر مي پوشانيم كه قارچ درون اين لايه خاك رشد مي كند.

در مرحله ۷ كه رافلينگ نام دارد، عمل پنجه كشي يا شخم زدن خاك انجام مي شود به صورتي كه ميسليوم هايي كه در خاك رشد كرده اند به هم بخورند تا در آينده قارچ ها يكنواخت رشد كنند.

مراحل ۸، ۹ و ۱۰ كه شوكدهي است باعث مي شوند رشد ميسليوم متوقف شود و ميسليوم ها يكپارچه شده و شروع به توليد قارچ دكمه اي مي كنند.

مرحله ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ : رويش و چيدن قارچ بعد از شوكدهي هر روزه و يكنواخت نيست بلكه در روزهايي قارچ قابل برداشت و در روزهايي قابل برداشت نيست (به روزهايي كه قارچ قابل برداشت زيادي وجود دارد فلش مي گويند.)

زمان مورد نياز براي توليد قارچ

حدود دوماه براي پرورش قارچ، زمان لازم است كه اين زمان ممكن است يك هفته كمتر يا بيشتر شود البته اگر زمان توليد كمپوست(بستر پرورش قارچ) را هم درنظربگيريم اين زمان به ۳ ماه افزايش مي يابد.

به گفته عظيمي، فعال حوزه پرورش قارچ، بهره گيري از سيستم هاي پيشرفته، توليد كمپوست را به حدود ۲۰ روز رسانده است كه پس از تهيه كمپوست، اين مواد وارد سالن هاي پرورش قارچ مي شوند و در دماي مشخص قرار مي گيرند و يك ماه پس از بذرپاشي، قارچ ها آماده و طي دو تا سه هفته چيده مي شوند.

دبير انجمن توليدكنندگان قارچ خوراكي، ادامه مي دهد: پرورش و بهره برداري از قارچ ۴۵ تا ۱ ماه به طول مي انجامد و ۲۰ روز تا يك ماه هم توليد كمپوست زمان مي برد.